بداء (قرآن)بداء به معنای تغییر مقدّرات غیر حتمی بر اثر افعال اختیاری می‌باشد. ۱ - معنابداء از ماده «ب د و» و در لغت به معنای ظاهر شدنی آشکار است. به گفته برخی به صحرانشین از آن رو بادی گفته می‌شود که وی هنگام سکونت در شهر و قریه، در ساختمان‌ها و محیط اجتماع پنهان است؛ ولی هنگامی که به بیابان می‌رود در فضایی باز و گسترده که سایه‌ای در آن نیست آشکار می‌شود. بداء اگر به رأی و عقیده استناد یابد در صورتی که شخص مسبوق به رأیی نباشد به معنای پیدایش رأی وگرنه به معنای تغییر رأی است. [۴]
النهایه، ص۱۰۹، «بدا»
بداء در اصطلاح به معنای تغییر مقدرات از سوی خداوند بر اساس پاره‌ای حوادث و وقایع و تحت شرایط و عوامل ویژه است. ۲ - بداء از نگاه شیعه و اهل سنتبداء در جوامع روایی شیعه ، به گونه‌ای مورد توجه خاصّ قرار گرفته است که برخی آن را نقلیِ صِرف دانسته‌اند. [۶]
اعتقادات، ص۶۷
اهل سنت نیز به رغم عدم پذیرش بداء و توهم مخالفت آن با علم الهی و نسبت دادن انحصار اعتقاد آن به شیعه، روایات بداء را بیش از امامیه در کتب خود نقل کرده‌اند ، به هر حال توجه به منزه بودن ذات الهی از هرگونه جهل و نقص از یک سو و اسناد بداء به خداوند در متون دینی از سوی دیگر زمینه‌ای فراهم آورده تا مسئله بداء به‌طور گسترده در منابع کلامی و تفسیری مورد توجه و تحقیق قرار گیرد و به‌طور مستقل کتابهایی در این زمینه تألیف شود. در این‌گونه کتب دو جهت عمده مورد نظر بوده است:نخست تبیین مفهوم بداء و این‌که چگونه اعتقاد به آن مستلزم اسناد جهل به خداوند نیست و دیگر این‌که اعتقاد مزبور نه تنها موجب پذیرش نقص نیست، بلکه می‌تواند در تصحیح نگرش انسان به اداره جهان از سوی خداوند مؤثر باشد.۳ - توجه ائمه به مسئله بداءبداء به سبب نقشی که در جهات تربیتی و تشویق به سرعت گرفتن در کارهای خیر دارد در روایات شیعه با اهمیت فراوان تلقّی شده است. در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) آمده است که خداوند به چیزی همانند بداء بزرگ شمرده نشده است و در مورد دیگر فرموده‌اند:اگر مردم پاداش اعتقاد به بداء را می‌دانستند در سخن گفتن از آن سستی نمی‌کردند. ۴ - آیات مرتبط با بداءقرآن کریم گرچه به‌طور مستقیم به مسئله بداء نپرداخته است؛ ولی مضمون آن از برخی آیات استفاده می‌شود. این آیات در سه دسته جای می‌گیرد: ۱. آیاتی که ناظر به مبانی و اجزای مفهوم بداء است؛ از جمله آیات قضا و قدر محتوم و غیر محتوم، علم مطلق و ازلی خداوند، عدم محدودیت قدرت خدا و نیز تأثیر اراده و فعل ذات‌باری‌تعالی در هر زمان و بر همه حوادث. ۲. آیاتی که تغییر سرنوشت انسان‌ها را بر اثر افعال اختیاری آنان مطرح می‌کنند؛ مانند ۱۱ رعد و ۵۳ انفال ۳. آیاتی که ناظر به مصادیق عینی بداء بوده، به موارد خاص آن اشاره دارد؛ مانند:۱۰ ۱۱ نوح ۱۰۵ ۱۳۷ و صافّات ۲۱ و ۲۶ مائده ؛ ۹۶ و ۱۴۲ اعراف ۱۱ فاطر و ۴ دخان با درک صحیح مسئله بداء انسان درمی‌یابد که در جایگاه هر انتخاب و انجام هر کاری خداوند ناظر اوست و براساس همین انتخاب و عملکرد، مقدرات وی در هر لحظه از سوی خداوند رقم می‌خورد:«... کُلَّ یَوم هُوَ فی شَأن»، برخلاف پندار یهود که خداوند پس از خلقت ، از تدبیر امور عالم دست کشیده است [۲۷]
رسائل، ج۱، ص۱۱۶-۱۱۹.
:«و قالَتِ الیَهودُ یَدُ اللّهِ مَغلولَةٌ غُلَّت اَیدیهِم ولُعِنوا بِما قالوا بَل یَداهُ مَبسوطَتانِ یُنفِقُ کَیفَ یَشاءُ....». در چنین زمینه فکری ارزش اموری همچون توبه ، دعا و کارهای خیر در سایه التزام به توکل روشن‌تر می‌شود. برخی بر‌این‌پندارند که بداء این ایده فیلسوفان را نیز ردّ‌می‌کند‌که خدا پس از آفرینش عقول و نفوس فلکی براساس قاعده الواحد معزول از تصرف شده است [۳۰]
الذریعه، ج۳، ص۵۳
؛ ولی باید توجه داشت که این‌گونه اظهار نظرها ناشی از سوء برداشت و عدم توجه به عمق محتوای قواعد و مبانی عقلی است.۵ - از نظر مفسرین و صاحب نظرانبه رغم تصریح به مسئله بداء در صحاح معروف [۳۱]
صحیح البخاری، ج۴، ص۱۷۶.
[۳۲]
صحیح البخاری، ج۷، ص۹۶.
و نیز نقل برخی روایات در این زمینه از سوی برخی از مفسران اهل سنت [۳۳]
تفسیر ابن‌کثیر، ج۲، ص۵۳۸-۵۳۹.
برخی از ایشان بداء را ملازم با جهل خدا دانسته‌اند [۳۴]
التفسیر الکبیر، ج۱۹، ص۶۶.
، در حالی که همچنان‌که در روایات امامان معصوم (علیهم‌السلام) آمده است بداء به هیچ وجه علم الهی را محدود نمی‌کند و ناشی از جهل نیست. توهم تلازم بداء با جهل و نقصان علم خدا موجب گردیده تا برخی عالمان شیعه نیز از به کار بردن بداء در مورد خداوند استیحاش داشته و حتی آن را انکار کنند [۳۶]
تلخیص المحصل، ص۴۲۱-۴۲۲.
یا این‌که بداء را تأویل برده، آن را به معنای اظهار و ابداء بدانند. بسیاری از صاحب‌نظران بداء را از سنخ نسخ [۳۸]
الانتصار، ص۹۳.
[۳۹]
رسائل، ص۱۱۶ - ۱۱۹.
دانسته‌اند، با این تفاوت که بداء در تکوین و نسخ در تشریع است [۴۱]
نبراس الضیاء، ص۵۵.
یا این‌که بداء فقط در تکوینیّات و نسخ در تکوینیّات و تشریعیّات هر دو جاری است. البته برخی از اهل سنت هم بداء را همان نسخ دانسته و مفاد آیه «یَمحوا اللّهُ ما یَشاءُ...» را با مفاد آیه «ما نَنسَخ مِن ءایَة اَو نُنسِها...» یکی دانسته‌اند. [۴۵]
جامع‌البیان، مج۸، ج۱۳، ص۲۲۲ - ۲۲۳.
۶ - فهرست منابعالاعتقادات؛ الانتصار؛ بحارالانوار؛ تصحیح اعتقادات الامامیه؛ تفسیر العیاشی؛ تفسیر القرآن العظیم، ابن‌کثیر؛ تفسیر القمی؛ التفسیر الکبیر؛ تلخیص المحصل (نقد المحصل)؛ جامع‌البیان عن تأویل آی‌القرآن؛ الجامع لاحکام القرآن، قرطبی؛ الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعه؛ الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور؛ الذریعة الی تصانیف الشیعه؛ رسائل الشریف المرتضی؛ صحیح البخاری؛ العدة فی اصول الفقه؛ الکافی؛ المسائل العکبریه؛ معجم مقاییس اللغه؛ مفردات الفاظ القرآن؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ نبراس‌الضیاء؛ النهایة فی غریب الحدیث و‌الاثر. ۷ - پانویس۸ - منبعدائرةالمعارف قرآن کریم، برگرفته از مقاله«بداء:تغییر مقدّرات غیر حتمی بر اثر افعال اختیاری». |